Jan Luyken, Droom is ‘t leven

Laten we beginnen met het genre van de emblemata. Het emblema is niet zoals vaak gezegd wordt, zoals ook Ter Laan doet, een praatje bij een plaatje. Een emblema bestaat uit drie delen: de zinspreuk, de afbeelding en de verklarende tekst. De laatste twee dienen dus als verklaring van en toelichting op de zinspreuk, zij beelden die uit in beeld en woord. Dat is wel wat anders dan een praatje bij een plaatje. Als het goed is, werd de ets ook nieuw vervaardigd om die geheel te laten aansluiten bij de zinspreuk. In veel gevallen werd echter de ets of gravure uit een ander boek gehaald. De tekst bestond uit acht verzen c.q. regels. Daniël Heins was naar mijn weten de eerste Nederlandstalige dichter in dit genre. Dat in dit gedicht de vanitasgedachte is verwoord, laat ik kortheidshalve achterwege. Zie hiervoor Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Vanitas , waarbij dient te worden vermeld dat ook in de literatuur het vanitasmotief veel is gebruikt.

De naam Laura heeft Luyken waarschijnlijk ontleend aan de grote liefde van Petrarca.

De zinspreuk luidt:

Het ydele vermaak verdrijft gelijk een stroom:
Nu is 't: nu is 't geweest; het leven is een droom.

De betekenis is duidelijk, ijdel is leeg, dus het gaat hier over leeg vermaak. Dat gaat voorbij, zoals een stroom, een rivier, voorbijstroomt, je ziet iets naderbij komen en even later verdwijnt het uit zicht.

Dan volgt de afbeelding, die Luyken, hoewel zelf een goed beeldend kunstenaar, ontleend lijkt te hebben. Ik kan hier die afbeelding niet weergeven, je vindt die met de tekst op http://www.dbnl.org/tekst/luyk001duyt01_01/luyk001duyt01_01_0020.htm

En dan wijkt Luyken af van het genre van de emblema. De Duytse Lier bevat liederen en ook hier heeft hij een lied gedicht op de al bestaande melodie van het lied dat hij vermeldt. Het lied heeft hetzelfde motief als het eerder besproken Mijn Lief, Mijn Lief….. van Hooft. het is het gegeven van de erotische droom, die werkelijkheid lijkt. Het is middernacht, tussen het ondergaan van de zon en het eerste licht van de nieuwe dag. De slaap wordt als personificatie opgevoerd, vliegend rondom de kroon van de olm, van oudtijds de boom waarin de dromen huisden. De hoofdpersoon slaapt diep, hij suggereert dat hij mankop, papaverbollen heeft gebruikt. De slaap verdrijft de dromen uit de olm en jaagt ze de wereld door om alle wezens met hersens, mensen dus - de anatomie van dieren is hier blijkbaar nog niet bekend -  te misleiden. De lezer is dus gewaarschuwd. Je hebt treurige en vrolijke dromen, maar de hoofdpersoon beleeft de mooiste droom die hij ooit heeft gedroomd. Zijn geliefde Laura komt met haar liefelijke gezicht en van boven moedernaakt zijn slaapkamer binnen. Een mens van vlees en bloed met een prachtig maagdelijk lichaam, wat wil hij nog meer? Dan komt de wind door het open slaapkamerraam en waait het rokje op, zoals we ooit bij Marilyn Monroe zagen, hoewel die bij volle dag op een luchtrooster stond. De hoofdpersoon heeft het niet meer. Laura loopt naar zijn bed, wat hij met dichterlijke overdrijving schildert, en pakt zijn hand. Niet alleen zijn hart, maar de hele kamer staat in vuur en vlam. Op het hoogtepunt van zijn verrukking ontwaakt de hoofdpersoon, wreed uit zijn droom gescheurd. De kamer is leeg.

Op 't hoogste van de nacht, naar 't sinken, en voor 't krieken
Des dageraats, wanneer de slaap die 't al verblind,

Met Mankop om de kruyn drijft op sijn vale wieken,
En d' yd'le dromen, door een fluysterende wint
Ten Olm-boom uytgejaagt,
Door al de Weereld vliegen,
Om al wat harssens draegt,
Met schaduw te bedriegen,
Met list te domp'len in een treur, of vreugde-stroom,
Toen viel mijn geest te beurt, dese allerschoonste droom.
Mijn Laura dien ik min, quam in mijn Slaapsaal treden,
Met lieffelijk gelaat, en moedernaakte leên,
Een kleetje alleen bedekte haar heupe naar beneden,
't Hing al van melk en bloed, en Maagdenwas aan een:
Een windje op haar verlieft,
Ten veynster ingeslopen,
Bedreef een stoute dieft,
En spreyden 't kleetjen open,
Daar zach men dat een mensch, hoe koud, sette in een vlam.
Men segt, dat Venus so wel eer ten oordeel quam.

Zy naderden mijn koets; wat hart was niet bewogen
Geworden, door soo schoone en goddelijk een swier?
De liefde blixemde uyt haar bruyne en drayende oogen,
En setten al de Zaal in lichte vlam en vier;
Zy lachte, en greep mijn hand,
Mijn boesem sloeg aan 't beven;
't Hart swoegde door de brand;
Ik swijmde, en blies het leven
Op roose lippen uyt; maar och! hoe onverwacht,
Vond ik my toen gewaakt, in eene donk're nacht.

Air

Droom is 't leven, anders niet;
't Glijt voorby gelijk een vliet,
Die langs steyle boorden schiet,
Zonder ooyt te keeren.
d' Arme mensch vergaapt sijn tijt,
Aan het schoon der ydelheyd,
Maar een schaduw die hem vlijt,
Droevig! wie kan 't weeren?
d' Oude grijse blijft een kint,

Altijd slaap'rig, altijd blind;
Dag en uure,
Waart, en duure,
Word verguygelt in de wind,¹¹
Daar me glijt het leven heen,¹²
't Huys van vel, en vlees, en been,
Slaat aan 't kraaken,
d' Oogen waaken,¹³
Met de dood in duysterheen.

Dan volgt het Air, de tekst die mijn keuze voor dit gedicht heeft bepaald. Een air is eigenlijk een wat lichtvoetig zangstuk, dat echter geheel van karakter is veranderd. Luister naar het Air uit de derde Suite van Bach en je hoort een verdiepte compositie, vol beschouwing en bezinning. Zo ook dit air van Luyken. Het vormt de toepassing op het verhaal erboven, maar de speelse vertelwijze is veranderd in een ernstige beschouwing. Luyken is opgegroeid in een vroom, piëtistisch gezin, maar liet in zijn jonge jaren deze vroomheid achter zich. Uit die periode is De Duytse Lier afkomstig, maar de ernst uit zijn jeugd zien we toch in dit air. Later keerde hij terug tot het geloof van zijn ouders en het verhaal wil dat hij spijt had van zijn Duytse Lier. Hij zou zoveel mogelijk exemplaren hebben opgekocht en verbrand. Gelukkig heeft hij niet alle exemplaren kunnen bemachtigen.

De tekst is een en al metafoor. Het leven is een droom, met andere woorden: na dit leven komt de hemelse werkelijkheid. Het schiet voorbij, zoals het water in een snel stromende beek. Hier komt de beeldspraak uit de zinspreuk dus terug. De steile oevers roepen reminiscenties op aan de schilderkunst met landschappen in een bergachtig landschap. Niets uit het verleden is oproepbaar, alles gaat definitief voorbij. De mens verspilt zijn leven aan ijdele zaken, leeg vermaak. Het woord “ijdel” kennen we uit Prediker 1,2, waarin de sceptische en soms cynische dichter volgens de Statenvertaling zegt:

“IJdelheid der ijdelheden, zegt de prediker; ijdelheid der ijdelheden, het is al ijdelheid.”

In de mooie vertaling van K.H. Kroon en Jan Wit staat:

“Ijler dan ijl, zegt Kohelet,ijler dan ijl,

Alles is damp”

Hierin wordt prachtig de metafoor van het verdampen opgevoerd. Terug naar Luyken. Het schone van de ijdelheid is slechts een schaduw die hem “vlijt”, hier weer te geven met “verleidelijk bedriegt”. De drang naar genot is niet te weren, niet te weerstaan. Ook een oude grijsaard blijft hierin een kind. Dan volgt een prachtige, zangerige passage, waarin in klank en ritme wordt uitgebeeld hoe de tijd, dag en uur – die kostbaar zijn: “waart en duure” -, in het verleden opgaat, wij kennen nog het guichelheil, ook een bloem van verwelkende schoonheid.

Ik citeer weer een passage uit Prediker, nu 12, 2-6, weer in de vertaling van Kroon en Wit:

“Donker wordt dan de zon,

Het licht en de sterren.

Na de regen blijft het berokken.

Dan beven de wachters van het huis.

De strijdbare mannen gaan gebogen.

De maalsters houden op met hun werk,

omdat er te weinig meer over zijn.

Al maar donkerder wordt het voor

de vrouwen, die door de vensters zien.

Dicht gaan de deuren naar de straat.

Zwakker wordt het geluid van de molen.

Eén vogelstem al maakt een eind aan de slaap.

Alle dochters van het lied zijn terneergeslagen.

Iedere hoogte maakt bevreesd.

Buiten op straat loeren angsten.

De amandelboom staat in bloei.

De sprinkhaan sleept zich moeizaam voort.

Geen prikkel geeft meer baat.

De mens gaat naar zijn eeuwig huis…..`

Is ooit het lichamelijk verval indringender en mooier beschreven dan Prediker dit deed? Ook Luyken levert een geslaagde poging in poëtische taal. Lees “Daar me” als “daarmee”. Verder spreekt deze passage voor zichzelf. Heeft hij bij het schrijven hiervan Prediker voor ogen gehad? Het lijkt me niet onwaarschijnlijk.

Ik heb de vorm van het gedicht deze keer niet besproken. de omvang van dit artikel is al aanzienlijk langer dan voor mij gebruikelijk is. Let er alleen op dat de vertelling jambisch is, evenals de zinspreuk, die in “Nu is ‘t” een mooie antimetrie vertoont. In het Air is het metrum omgekeerd, het is een trocheus geworden. Dit metrum versterkt het beschouwende karakter van dit onvergetelijke gedicht.