Lucebert, lente-suite voor lilith

introductie:

als babies zijn de dichters niet genezen

van een eenzaam zoekend achterhoofd

velen hebben liefde uitgedoofd

om in duisternis haar licht te lezen

in duisternis is ieder even slecht

de buidel tederheid is spoedig leeg

alleen wat dichters brengen het te weeg

uit poelen worden lelies opgedregd

kappers slagers beterpraters

alles wat begraven is

godvergeten dovenetels laat es

aan uw zwarte vlekken merken dat het niet te laat is

wie wil stralen die moet branden

blijven branden als hij liefde meent

om in licht haar duisternis op handen

te dragen voor de hele goegemeent

1

o-o-oh

zo god van slanke lavendel te zien

en de beek koert naar de keel

en de keel is van de anemonen

is van de zeedemonen zingende bovengekomen

kleine dokter jij drinkende huid van bezien

zie een mond met de torens luiden de tong

een wier van geluid de libbelen tillende klei

en jij

wassen jij klein en vingers in de la van de ven

lavendel in de lente love lied

laat zij geuren

pagodegeuren

lavendelgoden

geuren

2

geleerden zeggen dat mijn liefde beffen moet dragen

hoge stoelen tussen de tanden moet zetten

         zal zijn zijn

de – kleine – lachende – versierde – vitrine – lilith?

muzieken moet men in bed zooo zachtjes opzetten

een fluwelen mecaniekje een fluwelen liedje

maar lieve

         daar torrelt de trom de trom de trom

en bast een vracht van hangnaar klappert haar licht

haar blazend licht

en ik en ik ik ben ik jaag niet naar de letter

luister ik jaag niet naar de letter maar ik luister

daar blaast haar licht een stoeiende tuba in de zoen

ik ademhaal ik jaag het hippende licht

         knip knip

en overal overal stroomt stroomt mijn oog:

rivier van fotografie

3

lilith

die is lief die liebe suite van delibes

wie blieft

wie

die

wie is die

lilith

wie is lilith

lilith

die is lief die liebe suite van delibes

HA

daar dragen de orgels haar achterna

ka ka

kyrië eleison kyrië eleison

JA

zon zon zon zij is de lila klauw de leliezon

Om te beginnen

Lente-suite voor Lilith is een cyclus van drie gedichten die is opgenomen in apocrief. Aan die drie gedichten gaat een introductie vooraf. Al met al een groot geheel, dat ik niet in één keer ga bespreken. Het wordt een bespreking in vier etasppes. Ik begin met de titel.

Wie is of was Lilith? Ik ga hier voor een groot gedeelte af op Wikipedia. Het artikel begint met:

“Lilith (Hebreeuws: לילית) was een vrouwelijke stormdemon, die in verband gebracht werd met de wind en waarvan werd gedacht dat ze drager was van ziekte en dood (bijvoorbeeld kraamvrouwenkoorts). De persoon van Lilith dook rond 3000 v.Chr. voor het eerst op in een klasse van wind- en stormdemonen, zoals Lilitu in de Babylonische mythologie. Lilith verschijnt als een nachtelijke demon in de joodse overleveringen. Lilith wordt meestal als een gevleugeld wezen voorgesteld en wordt vaak aangehaald in "magische" teksten.”

Bij de Joodse overlevering wordt het echt interessant. In de Bijbel komt de naam één keer voor, namelijk in Jesaja 34, 14. De NBV, die ik niet zo hoog heb zitten, vertaalt daar met “Lilith”. De SV schrijft hier “nachtgedierte: “… ook zal het nachtgedierte zich aldaar nederzetten, en het zal een rustplaats voor zich vinden”. De Naardense vertaling houdt het op ‘nachtspook’. Buber vertaalt met het archaïstische woord “Lur”, waarvan ik de betekenis in mijn woordenboek en op internet niet kan vinden. Maar de Franse Bijbelvertaler Chouraqui, vertaalt inderdaad met “Lilith”, dus deze keer kan de NBV zich op een gerenommeerde voorganger beroepen.

Ik realiseer me dat we nu met poëzie bezig zijn en niet met Bijbelwetenschappen. Het gaat dus over de naam Lilith. Van de Joodse overlevering zegt Wikipedia het volgende:

“Volgens een bepaalde joodse traditie was Lilith de eerste vrouw van Adam. In de kabbalistische geschriften, die ontstaan zijn in de 16e eeuw na Chr. is zij het symbool van zinnelijke begeerte en seksuele verleiding, en verworden tot godin van het kwaad.^[3]”

In de Joodse mythologie is Lilith een interessante verschijning. Uit het feit dat er in Genesis twee scheppingsverhalen staan, concludeerde de mytheverteller dat er van twee verschillende vrouwen sprake zou zijn. De eerste is dan Lilith. Zij is net als Adam geschapen uit stof der aarde en is dus gelijkwaardig aan Adam. Dat liet zij dan ook duidelijk merken. Regelmatig ontstonden er conflicten, omdat zij weigerde zich aan Adam te onderwerpen. Op een dag kreeg ze er genoeg van en vertrok. Dat zij niet mis was, heeft ook te maken met het feit dat zij over magische krachten beschikte. Zij kende zelfs de geheime naam van God. Ze was Adam dus de baas!

Uit de Babylonische mythologie blijkt dat zij een nachtwezen is en alles wat met de nacht te maken heeft, is geheimzinnig en schrikwekkend. In de Jesajatekst zien we dat terug, zeker omdat even daarvoor de duivel wordt genoemd.

Wat wij voor dit gedicht nodig hebben, is vooral het onafhankelijke karakter van Lilith en haar nachtkant. Vandaar dat de NBG het in de vertaling van dit vers heeft over een “nachtspook”.  Maar ook de zienswijze van de kabbala is bij het lezen van dit gedicht van belang: zinnelijke begeerte en seksuele verleiding, godin van het kwaad.

Marcellus Emants schreef een gedicht in drie Zangen onder de titel Lilith. Het is wat filosofisch getint. Emants geeft de mythe van Adam en Lilith weer en geeft er een geheel eigen verhaallijn aan. In zijn werk speelt de erotiek vaak een grote rol. Dat is hem door de kritiek kwalijk genomen. Hij schreef een novelle, Een avontuur, voor zijn eigen blad, ‘De Banier’, maar de redactie weigerde dit uit angst voor verlies van abonnees. Emants beschouwde seksualiteit als een stuwende kracht in de mensen.

De introductie

Allereerst valt op dat Lucebert in deze introductie bij wijze van hoge uitzondering gebruik maakt van rijm. Het gedicht bestaat uit vier kwatrijnen, alle met gepaard rijm. De verdeling in staand en slepend rijm lijkt willekeurig. Zo ook het aantal versvoeten per vers. Zo te zien streeft de dichter naar vijf versvoeten, maar het zijn er ook wel eens vier, en in één geval zelfs zeven.

Nog uitzonderlijker is dat Lucebert niet de associatieve methode toepast in het vervolg van dit gedicht doet hij dit wel, maar een meer of minder logisch betoog construeert. Toch levert de associatieve methode van lezen wel iets op. Ik noem de volgende associatiereeksen:

liefde – tederheid – liefde

uitgedoofd - duisternis – licht – duisternis – stralen – licht – duisternis.

Dat is het dan ook wel. We kunnen hier een hoofdlijn van het betoog uit extraheren. Dat komt bij de interpretatie aan de orde.

Interpretatie

De dichter gaat ervan uit dat zoeken een aangeboren eigenschap van mensen is en dat dit een typisch individuele activiteit is, het maakt eenzaam. Maar gaandeweg hun leven verliezen zij deze eigenschap. Daarmee is een andere eigenschap mede verloren gegaan, de mogelijkheid lief te hebben. Daarmee verdwijnt dan ook het licht, zij kunnen nog slechts in duisternis haar licht lezen, met andere woorden: liefde is iets onbegrijpelijks geworden. In een mooie alliteratie brengt de dichter dit samen: liefde – licht – lezen.

In de tweede strofe is een tegenstelling ingebouwd. De eerste twee verzen geven aan dat het kwaad in het duister heerst. Op Bali werd iemand die bij daglicht stal, licht gestraft, maar wie dit ’s nachts deed werd ter dood gebracht. Hij had zich verbonden met de machten van de duisternis, van het kwaad, en dat was niet te tolereren. Ook de tederheid verdwijnt snel in het duister. Nu komt de gedachte uit de eerste strofe terug, de dichters vormen een uitzondering. Zij hebben het zoeken niet verleerd en laten nu de tederheid niet los, in een modderpoel zoeken zij de waterlelie. In een gedicht van Frederik van Eeden beschrijft hij hoe uit de modderige bodem een bloem groeit in al haar schoonheid: de waterlelie.

Lucebert heeft duidelijk een hekel aan de dagelijkse, nietszeggende gesprekken, zoals die bij de kapper en de slager worden gevoerd. De witte dovenetel vormt nu een contrast met al die nietszeggendheid. De roestbruine vlekjes op nerf en blad demonstreren dit contrast.

In de vierde strofe lezen we een soort toepassing. Er is geen licht zonder lichtbron. Als je de liefde wilt uitstralen, kost dit energie, je moet branden. Dan kun je het licht door de duisternis dragen, licht dat voor ieder zichtbaar is, voor de ‘goegemeent’, waarmee hij de bevolkingsgroepen uit het eerste vers van de derde strofe samenvat.

Conclusie

De belangrijkste aspecten worden in de twee associatieketens genoemd, licht en liefde tegenover duister. Bij dat laatste komt dan nog de leegte, de nietszeggendheid, in het discours tussen veel mensen. Het is de taak van de dichter dat licht, die liefde, te zoeken. Die twee motieven, licht en liefde tegenover duisternis en kwaad, vinden we terug bij de figuur van Lilith, het nachtspook, de kwade macht, die zich uit de sfeer van licht en liefde heeft teruggetrokken in het duister en het kwaad.

1

Analyse

Om de schijnbare onzin die Lucebert op papier zette, te interpreteren, kun je bij hem niet om de associaties, waar zijn gedichten vol van staan, heen. Dan nog kan ik niet alles in zijn gedichten begrijpen. Maar ik doe een poging.

Eerst de associatie- en andere ketens:

Associaties:

god – zee de monen - lavendelgoden

lavendel – la van de ven – lavendelgoden

beek – zee (de monen)

keel – mond

anemonen – lavendel – geuren – lente

Assonanties:

anemonen (zee de) monen

libbelen – tillende

lavendel – lente – love - lied

pagode – goden

Alliteraties:

koert – keel

torens – tong

vingers – ven – lavendel

Rijm:

Anemonen – (zee de) monen – bovengekomen

dokter – drinkende

Interpretatie (althans een poging daartoe)

Liefde is een belangrijk motief, zoals we in de introductie hebben gezien. Het is misschien wat scabreus gedacht, maar in deze context zou je de kreet “o-o-oh” kunnen zien als de kreet van een vrouw die op weg is naar haar orgasme. Haar partner zou zij als een god kunnen ervaren. Een slanke, naar lavendel ruikende god. duiven koeren bij hun liefdesspel, zo is mij verteld. De kreten die de vrouw slaakt, komen opwellen naar de keel, als een beek uit de bron. De keel wordt geassocieerd met anemonen. Kijk eens naar een foto van deze bloemen en je valt misschien op dat de bloem oogt als een wijd openstaande mond, keel, vagina, kies maar.

 

Wat moeten we met “zee de monen” aan? Ik mag niet iets in een tekst van een ander veranderen, maar hier heb ik toch heel sterk de neiging “zeedemonen” te lezen. De zee is van oudsher de plaats waar de kwade machten huizen. Hier is sprake dat iets of iemand die is te boven gekomen. Iets of iemand? In de tekst moet dit de keel zijn. maar die keel hoort bij degene die de kreet slaakt, de vrouw dus. Ik neem even aan dat het een vrouw is, omdat zij haar minnaar als een god ervaart. Alleen in geval van een homofiele verhouding zou dit anders zijn. die verandering is natuurlijk sterk aanvechtbaar, want in de varianten zie ik niets van deze mogelijkheid. Maar als je niet aanneemt dat Lucebert per ongeluk de spaties heeft geplaatst, maar een woordenspel speelt, is dit heel goed mogelijk.

We gaan naar de tweede strofe. Het blijft een scabreuze en speculatieve aangelegenheid. Ik kan dit gedicht niet anders lezen dan zo. Ik zie de “kleine dokter” als de vrouw. Waarom een dokter? Zij kan een helende werking uitoefenen op haar partner. Als ik in deze context lees over de mond met de tong, en als ik de torens als een fallussymbool zie, kan ik niet anders interpreteren dan dat de vrouw met haar tong de joystick van haar minnaar beroert. Het tegengestelde zien we straks in 2. als dit waar is, kan zij geen woorden voortbrengen, maar alleen maar onbestemde geluiden, een “wier van geluid”. Wat moet ik met die “libbelen”?  als ik ook hier een woordenspel vermoed, zie ik het woord “libellen”. Daar kan ik meer mee. Het is dan een tegenstelling tot de “klei”. De sierlijke, schijnbaar gewichtloze libelle verheft zich boven de zware, zuigende klei. Wordt de vrouw zo uit haar dagelijkse realiteit opgeheven naar een toestand van verrukking?

Strofe 3 levert onmiddellijk begripsproblemen op. Wie spreekt de dichter met “jij” toe? De vrouw? In het tweede vers zien we een duidelijke woordspeling met “lavendel”: “de la van de ven”.  Het derde vers is logisch niet te begrijpen, maar we zien wel de sterke alliteratie. Lavendel wordt met de lente verbonden, met “love” 9volgens mij het Engelse woord) en met “lied”.  Zo tekent Lucebert de sfeer van het gebeuren in dit gedicht. Ook verder is van logica geen sprake meer. Kijk naar de ketens boven en ik hoop dat je met mij de liefdessfeer kunt ervaren van de begrippen, die eerder al ter sprake kwamen. Alleen de pagode is nieuw. Die brengt ons in de zinnelijke sfeer van het Oosten.

Het lied komt terug in 2. Daar komt de liefde in nog sterkere mate ter sprake.

2

Analyse

Associaties:

liefde – beffen (?) – verzen 3 en 4 in hun geheel -  zoen

muzieken – mecaniekje – liedje – de trom – bast – tuba

licht – licht – licht – licht

knip knip – fotografie

Alliteraties:

lachende – lilith

torrelt – trom

letter – luister – letter – luister – licht – licht

Let ook op de herhalingen:

de trom de trom de trom

licht haar blazend licht

en ik en ik

knip knip

overal overal

Interpretatie

Deze keer volgen we het gedicht vers voor vers:

1                    De geleerden zeggen dat liefde plechtig moet zijn. Beffen heeft tegenwoordig een scabreuze betekenis, maar ik denk toch niet dat Lucebert in deze context, de plechtigheid, op zinspeelt. Vandaar mijn vraagteken in de analyse

2                    Moeilijke beeldspraak. Ik maak ervan dat de liefde eerlijk en eerzaam moet zijn.

3                    In de verklaring zou ik ‘werkelijk’ toevoegen: “zal zij werkelijk zijn”.

4                    Hier volgt een beschrijving van Lilith met toch wat negatieve connotaties: ‘versierde’ (is ook dubbelzinnig: het kan op het uiterlijk slaan, maar ook dat de minnaar haar versierd heeft).

5                    Hier wordt aan die negatieve connotatie nog het woord ‘gichel’ (sic!) toegevoegd.

6                    De tweede strofe begint rustig, maar groeit naar een climax.

7                    In andere woorden een herhaling van vers 6, een rustig muziekje.

8                    Het ‘maar’ wijst op een tegenstelling, de wending vindt plaats, de rust verdwijnt.

9                    De onrust wordt door tromgeroffel ingeluid. Let op de assonantie tussen het neologisme ‘torrelt’ en het gebruikelijke ‘roffelt’.

10                Hier is het verlangen duidelijk voelbaar.

11                Zij wakkert dit verlangen aan, ze blaast het vuurtje aan.

12                De herhaling versterkt de betekenis, de dichter gaat niet wetenschappelijk te werk, zo is hij nu eenmaal.

13                Hij herhaalt deze instelling nog eens, maar voegt eraan toe dat hij receptief te werk gaat.

14                De tuba komt de trom versterken, we groeien naar de climax toe. Lilith blaast de hartstocht aan in een zoen.

15                In ‘hippende’ doet de dichter wat hij in vers 9 ook al deed. Het woord ‘hippend’ en ‘knippert’ doen aan elkaar denken. Het licht uit de introductie keert terug. Lilith, het nachtspook, verkeert nu in het licht. De minnaar haalt adem na de zoen, hij hervat zich.

16                Het licht wordt nu geassocieerd met de fotografie.

17                De minnaar geniet van het lichaam van Lilith, hij blijft kijken.

18                Hij wil die beelden vastleggen in een stroom van fotografische beelden, deze nacht is te incidenteel. Ik denk overigens niet aan een letterlijk fotograferen, maar eerder neem ik aan dat de minnaar wat hij ziet in zijn geheugen wil vastleggen.

3

We plegen geen analyse meer, maar volgen dit derde gedicht op de voet, regel voor regel.

1                    We komen terug op Lilith, de titelfiguur.

2                    Wat moeten we nu met Léo Delibes aan? Volgens mij past zijn naam in dit spel met woorden, een spel dat uitgaat van “lief” en via de Duitse vertaling bij Delibes voorlopig eindigt. Delibes heeft inderdaad suites geschreven, maar geen ervan draagt de naam van Lilith. Alle logica is nu verdwenen. We gaan nu regelrecht naar de climax van dit gedicht en het orgasme van de minnaars.

3                    Nu volgt een spel met de ie-klank waarin natuurlijk ook de naam van Lilith past en dan weer uitloopt in een herhaling van het tweede vers.

11    Hier, in deze kreet, zien en horen we het absolute hoogtepunt.

12    De verrukking wordt hier verwoord met het woord “orgels”. Een orgel past in de kerkdienst en brengt ons in een religieuze sfeer. Erotiek en religie zijn hier nauw verbonden.

13    De klanken die nu worden uitgestoten zijn niet eens meer verstaanbaar. Gerbrandy heeft in een artikel in De Volkskrant gedacht aan kraaien. Gezien het geluid ligt dit voor de hand, maar ik houd het op de onverstaanbaarheid in de uiterste verrukking.

14    De religieuze sfeer keert terug. “Kyrie eleison”! Heb medelijden! Deze extase is haast niet meer te verdragen.

15    Dan nog een keer een nu uiterste kreet.

16    Alles is tot rust gekomen. Het was alsof zonlicht de ogen verblindde. Nog een laatste keer een spel met woorden, nu rondom de klank ‘li(e)’. de zon wordt geassocieerd met de lelie, de bloem van de rouw. Het is voorbij. Dit komt niet meer terug.dat doet pijn, vandaar de klauw. Lilith, het nachtspook, blijkt nu de bron van het daglicht. Alles is nu veranderd. Lilith, de leliezon.

Tot slot

Ik begrijp dat deze interpretatie van een voor velen onbegrijpelijk gedicht evengoed tot ongeloof zal leiden. Maar nu ik na zo veel jaren dit gedicht weer las en interpreteerde, wat ik bij de eerste lezing, lang geleden, niet deed, kom ik niet tot een andere dan tot deze interpretatie. Hier sta ik, ik kan niet anders om met Luther te spreken.